زمان تقریبی مطالعه: 12 دقیقه
 

سیدمصطفی عدل





سید مصطفی عدل ملقب منصورالسلطنه (۱۲۶۱ در محلهٔ انگج تبریز - ۱۳۲۹ در تهران) حقوق‌دان و سیاست‌مدار ایرانی بود. وی از اولین اساتید حقوق ایران بود که در پی‌ریزی دادگستری نوین ایران در دوران رضاشاه از جمله تدوین قانون تجارت و قانون مجازات عمومی نقش مهمی را ایفا کرده و دو بار وزیر فرهنگ و دو بار وزیر دادگستری (عدلیه) در دوره پهلوی اول بود و همین‌طور ریاست صدمین دوره اجلاسیه شورای جامعه ملل را نیز عهده‌دار شد.


۱ - معرفی اجمالی



مصطفی عدل معروف به منصورالسلطنه، فرزند حاج ابراهیم خلیل در سال ۱۲۶۱ (ه. ش) در تبریز تولد یافت. پدرش از سرشناسان و بزرگان تبریز بود که به شغل قضاوت اشتغال داشت.
[۱] عاقلی، باقر، شرح حال رجال سیاسی و نظامی ‌معاصر ایران، ج۲، ص۹۹۵، تهران، نشر گفتار با همکاری نشر علم، چاپ ۱، ۱۳۸۰.
مصطفی عدل تحصیلات ابتدایی و مقدماتی خود را در تبریز و زیر نظر معلمین خصوصی به پایان رسانید و به علت استعداد و هوش ذاتی در مدت کوتاهی توانست زبان فارسی و ادبیات عرب را فرا گیرد. سپس در سن شانزده سالگی عازم مصر شد و دوره‌ متوسطه را در آن‌جا گذرانید و از ادیبان عربی‌دان ایران محسوب می‌گردد.
[۲] عاقلی، باقر، شرح حال رجال سیاسی و نظامی ‌معاصر ایران، ج۲، ص۹۹۵، تهران، نشر گفتار با همکاری نشر علم، چاپ ۱، ۱۳۸۰.
مصطفی عدل بعد از آن در پاریس و در رشته‌ حقوق مدرک‌ لیسانس گرفت.

۲ - مشاغل



در سال ۱۲۸۲ (ه. ش) به ایران بازگشت و در وزارت امور خارجه استخدام شد و اولین مأموریت او نایب دومی ‌سفارت ایران در مصر بود. که وی در ضمن انجام این مأموریت به عنوان طلبه وارد دانشگاه الازهر مصر شد و به فراگیری حقوق اسلامی‌ پرداخت.
[۳] عاقلی، باقر، ‌زندگی‌نامه و شرح حال وزرای امور خارجه، ص۳۰۲-۳۰۳، تهران، ‌انتشارات وزارت امور خارجه، چاپ اول، ۱۳۷۹.
بعد با سمت نایب دوم مأمور تفلیس گردید
[۴] مرسلوند، حسن، زندگی‌نامه رجال و مشاهیر ایران (۱۲۹۹-۱۳۲۰ه. ش)، ج۴، ص۳۱۵، تهران، انتشارات الهام، چاپ اول، ۱۳۶۹.
و چندی در آن‌جا انجام وظیفه کرد تا سرانجام به تهران احضار شد و معاونت دارالترجمه وزارت امور خارجه را به او سپردند.
وی مدتی به عنوان کفیل وزارت امور خارجه دولت محمود جم فعالیت نمود.
[۵] عاقلی، باقر، ‌زندگی‌نامه و شرح حال وزرای امور خارجه، ص۳۰۳، تهران، ‌انتشارات وزارت امور خارجه، چاپ اول، ۱۳۷۹.

در ۱۲۸۶ (ه. ش) به وزارت عدلیه انتقال یافت و سمت قضایی گرفت و کتابی تحت عنوان حقوق اساسی نوشت و به استادی مدرسه‌ علوم سیاسی برگزیده شد. منصورالسلطنه در جریان لغو کاپیتولاسیون در دولت صصمام‌السلطنه، یکی از اعضای هیئتی بود که برای بررسی و تنظیم قوانین جدید انتخاب شدند.
[۶] عاقلی، باقر، نخست‌وزیران ایران از انقلاب مشروطه تا انقلاب اسلامی، ص۲۳۹، تهران، انتشارات جاویدان، چاپ ۲، ۱۳۷۴.
عدل در وزارت عدلیه مراحل ترقی را پیمود و به معاونت آن وزارت‌خانه رسید.
[۷] معین، محمد، فرهنگ فارسی، ج۵، ص۱۱۶۴، تهران، امیرکبیر، چاپ نهم، ۱۳۷۵.
در کودتای ۱۲۹۹ (ه. ش) در کابینه‌ صد روزه‌ سید ضیاءالدین طباطبایی به کفالت وزارت عدلیه منصوب شد.
[۸] مکی، حسین، تاریخ بیست ساله ایران، ج۱، ص۲۶۳، تهران، انتشارات علمی، چاپ اول، ۱۳۷۴.
در این هنگام سید ضیاء قصد داشت، تعداد زیادی از بازداشت‌شدگان جریان کودتا را در سیستم قضایی وی به اعدام محکوم نماید.
[۹] مکی، حسین، تاریخ بیست ساله ایران، ج۱، ص۳۲۱، تهران، انتشارات علمی، چاپ اول، ۱۳۷۴.
در این سمت قوانین مهمی ‌مانند قانون ثبت اسناد و قانون مرور زمان را تهیه و به تصویب رسانیده، مورد اجرا قرارداد؛
[۱۰] مکی، حسین، تاریخ بیست ساله ایران، ج۱، ص۳۵۵، تهران، انتشارات علمی، چاپ اول، ۱۳۷۴.
ولی پس از سقوط کابینه‌ سید ضیاءالدین، مدتی بیکار ماند. بعد از مدتی به عنوان کفیل وزارت عدلیه در دولت میرزا حسن‌خان مستوفی معرفی و مشغول به کار گشت.
[۱۱] مکی، حسین، تاریخ بیست ساله ایران، ج۴، ص۱۰۳، تهران، انتشارات علمی، چاپ اول، ۱۳۷۴.
مدتی به تدریس در مدرسه‌ عالی حقوق پرداخت. در تشکیلات نوین عدلیه که در سال ۱۳۰۶ علی‌اکبر داور بنیاد نهاد، عدل به خدمات قضایی دعوت شد و با رتبه‌ ۹ قضایی مدیر کل تهیه قوانین و احصائیه شد و در تهیه و تصویب قوانین مهمی‌ که در آن تاریخ ضرورت کامل داشت، تلاش بسیار نمود و قریب ۸ سال در این سمت باقی و برقرار بود.
[۱۲] عاقلی، باقر، ‌زندگی‌نامه و شرح حال وزرای امور خارجه، ص۳۰۳، تهران، ‌انتشارات وزارت امور خارجه، چاپ اول، ۱۳۷۹.


۳ - حل مناقشات خارجی



در سال ۱۳۱۳ (ه. ش) دولت عراق درباره اختلافات مرزی و شط‌ العرب به جامعه ملل شکایت کرد و هیئتی به ریاست باقر کاظمی ‌وزیر امور خارجه برای دفاع از حقوق ایران به سازمان ملل رفت. سید مصطفی‌خان عدل مدیر کل قوانین وزارت دادگستری از اعضای برجسته این کمیسیون بود.
[۱۳] عاقلی، باقر، ‌زندگی‌نامه و شرح حال وزرای امور خارجه، ص۳۰۴، تهران، ‌انتشارات وزارت امور خارجه، چاپ اول، ۱۳۷۹.


۴ - حضور در کابینه‌های گوناگون



در سال ۱۳۱۴ (ه. ش) از وزارت عدلیه به وزارت امور خارجه انتقال یافت و سمت وزیر مختاری ایران در ژنو و نمایندگی دائمی ‌در جامعه‌ ملل به او تفویض شد و در همین سمت ریاست صدمین دوره‌ اجلاسیه شورای جامعه‌ ملل را عهده‌دار گردید. در ۱۳۱۶ به ایران بازگشت و به سمت معاونت وزارت امور خارجه منصوب و چندی نیز عهده‌دار کفایت آن وزارت‌خانه شد. در ۱۳۱۷ (ه. ش) به وزیر مختاری ایران در ایتالیا تعیین گردید و تا مهرماه ۱۳۲۰ (ه. ش) (۱۹۴۱م) در آن سمت انجام وظیفه می‌کرد.

۴.۱ - ریاست دانشکده‌ حقوق


پس از اشغال ایران از طرف قوای متفقین و قطع رابطه‌ سیاسی ایران و ایتالیا به تهران احضار شد
[۱۴] مجتهدی، مهدی، رجال آذربایجان در عصر مشروطیت، ص۲۰۹، به کوشش غلام‌رضا طباطبایی مجد، تبریز، زرین، چاپ دوم، ۱۳۷۹.
و از طرف دکتر عیسی صدیق وزیر فرهنگ وقت، به جای علی‌اکبر ده‌خدا که به علت تحقیق و تدوین لغت‌نامه از حضور در دانشکده معذور بود، به ریاست دانشکده‌ حقوق و علوم سیاسی و اقتصاد برقرار گردید.
[۱۵] مرسلوند، حسن، زندگی‌نامه رجال و مشاهیر ایران (۱۲۹۹-۱۳۲۰ه. ش)، ج۴، ص۳۱۵، تهران، انتشارات الهام، چاپ اول، ۱۳۶۹.
وی دکتر عبدالله معظمی ‌را به معاونت خویش به جای دکتر علی شایگان که به علت تندخویی‌ها همگان را از خود ناراضی نموده بود، برگزید.

۴.۲ - سال ۱۳۲۰


در اسفند سال ۱۳۲۰ (ه. ش) در آخرین ترمیم کابینه‌ ذکاءالملک فروغی به وزارت فرهنگ معرفی شد؛ ولی این وزارت مصادف شد با استعفای فروغی و کابینه سقوط نمود.
[۱۶] هروی، ۲۲ نخست وزیر در ۳۷ سال، ص۴۵۷، تهران، نوگل، چاپ اول، ۱۳۸۴.
جانشین فروغی، علی سهیلی بود که در کابینه‌ خود، عدل را در وزارت فرهنگ تثبیت کرد.
[۱۷] عبدالله‌پور، احمد، نخست‌وزیران ایران، ص۱۹۲، تهران، انتشارات علمی، چاپ ۱، ۱۳۶۹.


۴.۳ - سال ۱۳۲۲


در نخست‌وزیری دوم علی سهیلی در سال ۱۳۲۲، عدل وزیر مشاور کابینه شد.
[۱۸] عاقلی، باقر، نخست‌وزیران ایران از انقلاب مشروطه تا انقلاب اسلامی، ص۵۴۱، تهران، انتشارات جاویدان، چاپ ۲، ۱۳۷۴.

در سال بعد همان سمت را در کابینه‌ محمد ساعد مراغه عهده‌دار گردید.
[۱۹] عاقلی، باقر، شرح حال رجال سیاسی و نظامی ‌معاصر ایران، ج۲، ص۹۹۶، تهران، نشر گفتار با همکاری نشر علم، چاپ ۱، ۱۳۸۰.


۴.۴ - سال ۱۳۲۳


در آذر ۱۳۲۳ در کابینه‌ مرتضی قلی بیات (سهام‌السلطان) به سمت وزیر دادگستری تعیین، و به مجلس شورای ملی معرفی شد.
[۲۰] عاقلی، باقر، شرح حال رجال سیاسی و نظامی ‌معاصر ایران، ج۲، ص۹۹۶، تهران، نشر گفتار با همکاری نشر علم، چاپ ۱، ۱۳۸۰.
در کابینه‌ اول ابراهیم حکیمی ‌و کابینه‌ محسن صدر، وزیر مشاور گردید.
[۲۱] عاقلی، باقر، شرح حال رجال سیاسی و نظامی ‌معاصر ایران، ج۲، ص۹۹۶، تهران، نشر گفتار با همکاری نشر علم، چاپ ۱، ۱۳۸۰.


۴.۵ - سال ۱۳۲۴


در ۱۳۲۴ با سمت ریاست هیئت نمایندگی ایران در کنفرانس سانفرانسیسکو شرکت نموده، نطق مفصل و بلیغی به زبان فرانسه در مورد تخلیه‌ ایران و پرداخت خسارات ناشی از جنگ ایراد نمود و بعد در مجمع عمومی ‌سازمان ملل متحد در نیویورک حضور به هم رسانیده، درباره‌ حقانیت ایران و حفظ استقلال و تمامیت ارضی کشور تلاش بسیار نمود و از جانب ایران منشور ملل متحد را امضا نمود.
[۲۲] عاقلی، باقر، ‌زندگی‌نامه و شرح حال وزرای امور خارجه، ص۳۰۶، تهران، ‌انتشارات وزارت امور خارجه، چاپ اول، ۱۳۷۹.


۴.۶ - سال ۱۳۲۶


در سال ۱۳۲۶ (ه. ش) در کابینه‌ احمد قوام، وزیر دادگستری شد.در سال ۱۳۲۷ (۱۹۴۸م) در نخست‌وزیری عبدالحسین هژیر و محمد ساعد مراغه‌ای، سمت وزارت مشاور داشت.

۴.۷ - سال ۱۳۲۸


در سال ۱۳۲۸ پس از تأسیس مجلس سنا در ایران از طرف شاه به سناتوری آذربایجان انتخاب شد. که در همین دوره نمایندگی بود که فوت نموده و به جای ایشان علی هیئت منصوب شد.
[۲۳] فرهنگ، عطاءالله، اسامی ‌نمایندگان مجلس شورای ملی از آغاز مشروطیت تا دوره ۲۴ قانون‌گذاری و نمایندگان مجلس سنا در هفت دوره تقنیه، ص۳۳۴، چاپ‌خانه مجلس شواری ملی، بی‌جا، خرداد ۲۵۳۶.

او در مجموع دو بار وزیر فرهنگ، دو نوبت وزیر دادگستری و هفت بار وزیر مشاور در کابینه‌های ایران بوده است. مصطفی عدل علاوه بر استادی و ریاست دانشکده‌ حقوق، یکی از علما و حقوق‌دانان ایران بود و در تمام کمیسیون‌هایی که برای تهیه‌ قوانین تشکیل می‌شد، عضویت داشت. پس از تصویب قانون مدنی ایران، وی شرحی از قانون مزبور تهیه و انتشار داد که به عنوان حقوق مدنی به چاپ رسید. این کتاب علاوه بر تدریس در دانشگاه مورد استفاده قضات دادگستری نیز واقع می‌شد و قریب نیم قرن کتاب مزبور از بهترین منابع حقوق مدنی ایران بود و به دفعات تجدید چاپ شده است.
عدل در جوانی به دامادی میرزا رضاقلی‌خان هدایت (نیرالملک) درآمد. نیرالملک نیز از بزرگان علم و ادب بود و علاوه بر وزارت معارف چندی ریاست دیوان عالی تمیز را داشت.

۵ - فرزندان



از عدل هنگام مرگش یک پسر و چهار دختر باقی ماند. ناصر ذوالفقاری، دکتر محسن مظاهر، دکتر طاهر ضیایی دامادهای او بودند.
[۲۴] عاقلی، باقر، شرح حال رجال سیاسی و نظامی ‌معاصر ایران، ج۲، ص۹۹۷، تهران، نشر گفتار با همکاری نشر علم، چاپ ۱، ۱۳۸۰.


۶ - وفات



مصطفی عدل منصورالسلطنه در ۲۱ تیرماه سال ۱۳۲۹ (ه. ش) به علت بیماری سرطان درگذشت.
[۲۵] بامداد، مهدی، شرح حال رجال ایران در قرن ۱۲، ۱۳ و ۱۴، ج۴، ص۱۰۷-۱۰۸، تهران، زوار، ۱۳۵۷.

مرحوم مصطفی عدل مورد توجه و علاقه شدید مردم آذربایجان قرار داشت. به نحوی که در جریان بحران دموکراسی ایران (۱۳۲۰-۱۳۲۲) که جمعیت آذربایجانی‌ها مقیم تهران در کار سیاست نفوذ زیادی داشتند، ‌عدل مورد حمایت آن‌ها بود و بدین وسیله در اغلب کابینه‌ها حضور داشت، ‌زمانی وی را به عنوان کاندیدای نخست وزیری معرفی کردند که با مخالفت خود وی مواجه شدند.
[۲۶] عاقلی، باقر، ‌زندگی‌نامه و شرح حال وزرای امور خارجه، ص۳۰۷، تهران، ‌انتشارات وزارت امور خارجه، چاپ اول، ۱۳۷۹


۷ - پانویس


 
۱. عاقلی، باقر، شرح حال رجال سیاسی و نظامی ‌معاصر ایران، ج۲، ص۹۹۵، تهران، نشر گفتار با همکاری نشر علم، چاپ ۱، ۱۳۸۰.
۲. عاقلی، باقر، شرح حال رجال سیاسی و نظامی ‌معاصر ایران، ج۲، ص۹۹۵، تهران، نشر گفتار با همکاری نشر علم، چاپ ۱، ۱۳۸۰.
۳. عاقلی، باقر، ‌زندگی‌نامه و شرح حال وزرای امور خارجه، ص۳۰۲-۳۰۳، تهران، ‌انتشارات وزارت امور خارجه، چاپ اول، ۱۳۷۹.
۴. مرسلوند، حسن، زندگی‌نامه رجال و مشاهیر ایران (۱۲۹۹-۱۳۲۰ه. ش)، ج۴، ص۳۱۵، تهران، انتشارات الهام، چاپ اول، ۱۳۶۹.
۵. عاقلی، باقر، ‌زندگی‌نامه و شرح حال وزرای امور خارجه، ص۳۰۳، تهران، ‌انتشارات وزارت امور خارجه، چاپ اول، ۱۳۷۹.
۶. عاقلی، باقر، نخست‌وزیران ایران از انقلاب مشروطه تا انقلاب اسلامی، ص۲۳۹، تهران، انتشارات جاویدان، چاپ ۲، ۱۳۷۴.
۷. معین، محمد، فرهنگ فارسی، ج۵، ص۱۱۶۴، تهران، امیرکبیر، چاپ نهم، ۱۳۷۵.
۸. مکی، حسین، تاریخ بیست ساله ایران، ج۱، ص۲۶۳، تهران، انتشارات علمی، چاپ اول، ۱۳۷۴.
۹. مکی، حسین، تاریخ بیست ساله ایران، ج۱، ص۳۲۱، تهران، انتشارات علمی، چاپ اول، ۱۳۷۴.
۱۰. مکی، حسین، تاریخ بیست ساله ایران، ج۱، ص۳۵۵، تهران، انتشارات علمی، چاپ اول، ۱۳۷۴.
۱۱. مکی، حسین، تاریخ بیست ساله ایران، ج۴، ص۱۰۳، تهران، انتشارات علمی، چاپ اول، ۱۳۷۴.
۱۲. عاقلی، باقر، ‌زندگی‌نامه و شرح حال وزرای امور خارجه، ص۳۰۳، تهران، ‌انتشارات وزارت امور خارجه، چاپ اول، ۱۳۷۹.
۱۳. عاقلی، باقر، ‌زندگی‌نامه و شرح حال وزرای امور خارجه، ص۳۰۴، تهران، ‌انتشارات وزارت امور خارجه، چاپ اول، ۱۳۷۹.
۱۴. مجتهدی، مهدی، رجال آذربایجان در عصر مشروطیت، ص۲۰۹، به کوشش غلام‌رضا طباطبایی مجد، تبریز، زرین، چاپ دوم، ۱۳۷۹.
۱۵. مرسلوند، حسن، زندگی‌نامه رجال و مشاهیر ایران (۱۲۹۹-۱۳۲۰ه. ش)، ج۴، ص۳۱۵، تهران، انتشارات الهام، چاپ اول، ۱۳۶۹.
۱۶. هروی، ۲۲ نخست وزیر در ۳۷ سال، ص۴۵۷، تهران، نوگل، چاپ اول، ۱۳۸۴.
۱۷. عبدالله‌پور، احمد، نخست‌وزیران ایران، ص۱۹۲، تهران، انتشارات علمی، چاپ ۱، ۱۳۶۹.
۱۸. عاقلی، باقر، نخست‌وزیران ایران از انقلاب مشروطه تا انقلاب اسلامی، ص۵۴۱، تهران، انتشارات جاویدان، چاپ ۲، ۱۳۷۴.
۱۹. عاقلی، باقر، شرح حال رجال سیاسی و نظامی ‌معاصر ایران، ج۲، ص۹۹۶، تهران، نشر گفتار با همکاری نشر علم، چاپ ۱، ۱۳۸۰.
۲۰. عاقلی، باقر، شرح حال رجال سیاسی و نظامی ‌معاصر ایران، ج۲، ص۹۹۶، تهران، نشر گفتار با همکاری نشر علم، چاپ ۱، ۱۳۸۰.
۲۱. عاقلی، باقر، شرح حال رجال سیاسی و نظامی ‌معاصر ایران، ج۲، ص۹۹۶، تهران، نشر گفتار با همکاری نشر علم، چاپ ۱، ۱۳۸۰.
۲۲. عاقلی، باقر، ‌زندگی‌نامه و شرح حال وزرای امور خارجه، ص۳۰۶، تهران، ‌انتشارات وزارت امور خارجه، چاپ اول، ۱۳۷۹.
۲۳. فرهنگ، عطاءالله، اسامی ‌نمایندگان مجلس شورای ملی از آغاز مشروطیت تا دوره ۲۴ قانون‌گذاری و نمایندگان مجلس سنا در هفت دوره تقنیه، ص۳۳۴، چاپ‌خانه مجلس شواری ملی، بی‌جا، خرداد ۲۵۳۶.
۲۴. عاقلی، باقر، شرح حال رجال سیاسی و نظامی ‌معاصر ایران، ج۲، ص۹۹۷، تهران، نشر گفتار با همکاری نشر علم، چاپ ۱، ۱۳۸۰.
۲۵. بامداد، مهدی، شرح حال رجال ایران در قرن ۱۲، ۱۳ و ۱۴، ج۴، ص۱۰۷-۱۰۸، تهران، زوار، ۱۳۵۷.
۲۶. عاقلی، باقر، ‌زندگی‌نامه و شرح حال وزرای امور خارجه، ص۳۰۷، تهران، ‌انتشارات وزارت امور خارجه، چاپ اول، ۱۳۷۹


۸ - منبع



سایت پژوهه، برگرفته از مقاله «خاندان عدل»، تاریخ بازیابی ۱۳۹۵/۰۴/۲۰.    






آخرین نظرات
کلیه حقوق این تارنما متعلق به فرا دانشنامه ویکی بین است.